Planetaryumlarla ilgili yakın zamanda WES Planetaryum sayfamızı da yayınladık. Hem planetaryum sistemleri hem de filmlerin bulunduğu sitede planetaryum dünyasıyla ilgili de bir çok içerik bulunuyor.
Gökevi olarak da bilinen planetaryum ve mobil planetaryum nedir? Planetaryumun özellikleri nelerdir? Planetaryumun tarihçesi de dahil olmak üzere, konuyla ilgili tüm ayrıntıları sizler için derledik! İşte, planetaryumlar hakkında bilmeniz gerekenler…
Planetaryum Nedir? Ne İşe Yarar?
Gezegenlerin ve evrendeki diğer nesnelerin yerlerini ve hareketlerini gösteren bir eğitim aracı bulunmaktadır. Bu eğitim aracına planetaryum denir. Modern bir planetaryumun karmaşık bir optik alet olduğunu da eklemeliyiz. Bu araç, gezegenlerin, Ay’ın ve yıldızların görüntülerini kubbeli bir tavana yansıtarak gökyüzünün doğru bir şekilde temsilini oluşturur. Böyle bir aracın bulunduğu oda veya bina da planetaryum şeklinde isim alır.
Tipik bir planetaryum, metal plakalardan ve delinmiş binlerce küçük deliklerden oluşur. Bir veya birden fazla parlak lambadan gelen ışığı odaklayarak, yıldızların görüntülerini oluşturur. Plakalar, biri Kuzey Yarımküre yıldızları, diğeri de Güney Yarımküre yıldızları olmak üzere iki küresel yapı etrafında konumlandırılmıştır. Ay’ın ve gezegenlerin görüntüleri, iki yıldız küresi arasındaki bir çerçeveye monte edilen aynı projeksiyon cihazları tarafından üretilir.
Çeşitli dişliler ve elektrik motorları vasıtasıyla planetaryum, yıldızların yükselişini, gezegenlerin ve Ay’ın hareketini gösterebilir. Bu araç aynı zamanda, geçmişte veya gelecekte herhangi bir zamanda Dünya üzerindeki herhangi bir yerden göklerin görünümünü de sunabilir. Tutulmalar, Auroralar veya meteorlar gibi fenomenleri tasvir etmek için ek projeksiyon cihazları kullanılmaktadır.
Bir başka planetaryum çeşidinde ise bilgisayar kontrollü ve katot ışınlı tüp kullanılır. Yıldızların ve gezegenlerin görüntüleri, tüpün ekranında oluşturulur ve lens yardımıyla kubbeli bir tavana yansıtılır.
Planetaryumun Çeşitleri, Özellikleri ve Gelişimi
Uzun yıllardan bu yana gelişimini sürdüren planetaryumun, tarihçesi ve özellikleri hakkında ayrıntılar şu şekildedir:
İlk Planetaryumlar
İlk planetaryumlar, bir kürenin veya kubbenin içinde, boyanmış yıldızlı gökyüzünün resimleri ve güneş sisteminin mekanik modelleriydi. 17’nci yüzyılın sonlarında, gezegenlerin Güneş etrafındaki hareketini taklit eden küçük model planetaryumlar inşa edildi. Bu dönemde, Gottorp Globe olarak bilinen ve Dünya’yı temsil eden bir bakır küre yapıldı. Kürenin iç yüzeyi takımyıldızların resimleri ile kaplıydı. Küre, şu an Rusya’daki bir müzede bulunmaktadır.
18’nci yüzyıl başlarında ise İrlandalı bir asilzade tarafından ortodinamik planetaryum inşa edildi. Bu araç, okullarda çocukların gezegenlerin hareketlerini anlamalarına yardımcı oldu. 19’ncu yüzyılın sonlarında elektrik ışıkları ve motorların icat edilmesinden sonra, güneş sistemi modeli inşa etmek mümkün hale geldi. Güneş’i temsil eden büyük ışıklı küre ve gezegenleri temsil eden daha küçük kürelerden bir model yapıldı. İlerleyen yıllarda, New York’taki Hayden Planetaryumu’nda ve Kuzey Carolina Üniversitesi’nde benzer ürünler inşa edildi.
Modern Planetaryum
İlk modern planetaryumun, 1924 senesinde Almanya’nın Jena kentinde yapıldığı bilinmektedir. Deutsches Museum’a kurulan ve Mark I şeklinde isim alan bu cihaz, 10 metrelik bir kubbe içine monte edilmişti. 1930’da inşa edilen Adler Planetaryumu ise ABD’nin ilk büyük planetaryumuydu.
Bu cihazlar mekanik olarak tasarlanmıştı. Yıldız topu olarak bilinen içbükey bir metal kürede, kubbede 4500 yıldızın görüntülerini göstermek için 31 lens kullanıldı. Topa bağlı yedi ek projektör ise Güneş, Ay, Merkür, Mars, Satürn, Venüs, Jüpiter gezegenlerinin görüntülerini yarattı. Her merceğin arkasına, slayt görevi gören fotoğraflı bir yıldız plakası diski monte edildi. Lambadan gelen ışık, her biri bir yıldızı temsil eden plakadaki deliklerden geçti. Böylece tüm gökyüzünün görüntüsü oluşturuldu.
Zeiss projektörleri olarak da bilinen bu cihazlar, 20’nci yüzyılda binlerce planetaryum kurulmasını sağladı. İlk Zeiss projektörleri Adler Planetaryumu, Hayden Planetaryumu, Fels Planetaryumu ve Los Angeles’taki Griffith Gözlemevi’nde kuruldu. 20’nci yüzyılın sonlarında Japon firmaları Goto Optik Üretim Şirketi ve Minolta Company Limited ile ABD şirketi Spitz Incorporated, dönemin lider planetaryum projektörlerinin üreticisi oldular.
Dijital Planetaryum
Bilgisayarlı projektörlere sahip olan planetaryumlar, dijital planetaryum olarak da bilinir. Dijital projektör sisteminde yıldız plakaları kullanılmadığı için güneş sisteminin her bölgesi görülebilir. Bilgisayar ekranlarında video görüntüler oluşturulur. Sonrasında lens, her görüntüyü kubbeye yansıtır.
1980’lerin başında ABD Virginia’daki Bilim Müzesi’nde ilk dijital planetaryumun kuruluşu gerçekleşti. O günden bu yana dijital planetaryumlar daha da gelişti ve şimdilerde gezegenlerin çok daha gerçekçi görüntüleri üretiliyor. Bu gelişmiş araçlar, astronomi dışındaki alanlarda da önemli olan nesnelerin görüntülerini gösterebilir. Aynı zamanda, günün herhangi bir saatinde gökyüzü koşullarını simüle edebilen astronomi tabanlı bilgisayar programları da dijital planetaryum olarak kabul edilir.
Dijital planetaryumlarda eğlence amaçlı gösteriler de sunulmaktadır. Örneğin, müzikal bir ses parçası eşliğinde animasyonlu ve bilgisayar tarafından oluşturulan bir sanatın gösterimi için de kullanılabilir.
Mobil Planetaryum
Teknolojik olarak gelişmiş olan mobil (taşınabilir) planetaryumlar, okullar ve çeşitli topluluklar için idealdir. Hem öğretici hem de eğlenceli olan mobil planetaryumlar, her yaştan kullanıcı için uyumludur ve benzersiz bir deneyim vadeder. Şişirilebilir kubbe özelliği olan bu araçlar kalabalık gruplar için avantajlı ve oldukça da popülerdir. Projektör, plastik bir silindirle çevrelenmiş küçük bir ampule ve yıldızları yansıtmak için berrak noktaları bulunan siyah bir silindire sahiptir. Güneş sistemini, Ay ve evrelerini, takımyıldızları ve onları çevreleyen mitleri, nasıl doğdukları ve öldükleri de dahil olmak üzere yıldızların yaşamları ve tüm gezegenleri mobil planetaryum sayesinde öğrenmek mümkündür.
Dünyadaki En Büyük Planetaryum (Gökevi) Nerede?
Dünyadaki en büyük gökevi, tam olarak 11.4 metre yüksekliğe sahiptir. Bu gökevi Japonya’daki Nagoya Bilim Müzesi’nde yer alır. Ülkemizdeki en büyük planetaryum ise Eskişehir’de bulunan Sazova Bilim ve Kültür Parkı’ndadır.
Türkiye’deki Planetaryumlar Nerede?
Ülkemizde birçok kentte gökevi bulunmaktadır. Bunlar:
Rahmi Koç Müzesi
Elazığ Bilim Merkezi Planetaryumu
Sancaktepe Bilim Deney Merkezi, Gözlemevi ve Planetaryumu
İzmir Özel Türk Koleji Planetaryumu
Eskişehir Uzay Evi
Darüşşafaka Eğitim Kurumları Hayalden Gerçeğe Fatih Gökmen Planetaryumu
Cacabey Planetaryum (Samsun, Uşak, Bursa, Manisa, Konya, Rize, İstanbul)
Amasya Planetaryum
Konya Bilim Merkezi Planetaryumu
Ses Okulları Planetaryumu
Serdivan Planetaryumu
19 Mayıs Üniversitesi Planetaryumu
Gaziantep Planetaryumu
Deniz Harp Okulu Komutanlığı
Çağ Üniversitesi Planetaryumu
Bursa Bilim ve Teknoloji Merkezi Planetaryumu
Okyanus Kolejleri Ubam Gözlemevi
Eğer planetaryum konusu ilginizi çektiyse; WES Planetaryum markamızda konuyla ilgili bir çok içerik bulunuyor.